Rozwój i upowszechnienie technologii informacyjno-komunikacyjnych stały się jednym z najistotniejszych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego. W konsekwencji szybki rozwój technologii informacyjno-komunikatywnych stał się powodem do uznania kompetencji informatycznych za jedną z kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Kompetencje kluczowe warunkują wykorzystanie nowych mediów we wszystkich obszarach życia ludzkiego, w tym również w edukacji. Jednym z wielu wyzwań, jakie stają przed społeczeństwem informacyjnym, jest problem z wyszukiwanie informacji w Internecie. Niniejszy artykuł opisuje kompetencje cyfrowe nastolatków, ze szczególnym uwzględnieniem kompetencji informacyjnych, a dokładniej korzystania z informacji.
Kompetencje kluczowe
Kompetencje kluczowe w procesie uczenia się przez całe życie definiuje się jako
„połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji” [1] , a w Zaleceniu
Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 roku zostały określone jako „udowodniona zdolność stosowania wiedzy, umiejętności i zdolności osobistych, społecznych lub metodologicznych okazywana w pracy lub nauce oraz karierze zawodowej i osobistej” [2][3] . W ramach odniesienia ustanowiono osiem kompetencji kluczowych:
- porozumiewanie się w języku ojczystym,
- porozumiewanie się w językach obcych,
- kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne,
- kompetencje informatyczne,
- umiejętność uczenia się,6. kompetencje społeczne i obywatelskie,
- inicjatywność i przedsiębiorczość,
- świadomość i ekspresja kulturalna.
Kompetencje cyfrowe
Rozwój kompetencji cyfrowych stał się istotny nie tylko w perspektywie rozwoju nowych technologii, ale także w możliwości ich wykorzystania w różnych obszarach życia codziennego. Technologie cyfrowe przenikają prawie każdy aspekt naszego życia. Kompetencje cyfrowe rozumiane są jako zespół umiejętności warunkujących efektywne korzystanie z mediów elektronicznych. Zgodnie z „Ramowym katalogiem kompetencji cyfrowych” w podejściu relacyjnym przyjmuje się, że kompetencje funkcjonalne są oparte na kompetencjach informatycznych oraz informacyjnych, które stanowią podłoże do realizacji konkretnych działań i osiągania korzyści dzięki stosowaniu technologii informacyjnych. „Kompetencje informatyczne są więc bazą dla kompetencji informacyjnych, które z kolei są niezbędne do nabywania kompetencji funkcjonalnych” [4]
Kompetencje informatyczne przede wszystkim obejmują umiejętne i krytyczne wykorzystywanie technologii informacyjnych w pracy, rozrywce oraz w porozumiewaniu się z innymi. Zgodnie z Zaleceniem Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 czerwca 2006 roku kompetencje informatyczne opierają się na podstawowych umiejętnościach w zakresie technologii informacyjno-komunikatywnych (TIK) poprzez wykorzystywanie komputerów do uzyskiwania, przechowywania, tworzenia, prezentowania, wymiany informacji oraz do porozumiewania się i uczestnictwa w sieciach współpracy za pośrednictwem Internetu.Konieczne umiejętności w szczególny sposób obejmują zdolność wyszukiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji oraz ich wykorzystywania w krytyczny i systematyczny sposób, przy jednoczesnej ocenie ich odpowiedniości, z rozróżnieniem elementów rzeczywistych od wirtualnych przy rozpoznawaniu połączeń .
Termin kompetencje informacyjne (information literacy – IL) w literaturze przedmiotu występuje od połowy lat 70. XX wieku. Początkowo był utożsamiany ze świadomym oraz sprawnym korzystaniem z tradycyjnych źródeł informacji oraz rozumiany jako narzędzie umożliwiające zdobycie nowej wiedzy. Wraz z szybkim rozwojem nowych mediów, kompetencje informacyjne postrzega się przez pryzmat świadomego wykorzystania nowych technologii w poszukiwaniu informacji w Internecie .Obecnie kompetencje informacyjne określa się jako zespół umiejętności pozwalających użytkownikowi stwierdzić, kiedy informacja jest potrzebna oraz wyszukać, ocenić i wykorzystać informacje pochodzące z rozmaitych źródeł .
Na kompetencje informacyjne składają się umiejętności umożliwiające[5]:
- określenie rodzaju i zakresu potrzeby informacyjnej,
- wyszukanie źródła informacji i zapewnienie sobie do nich dostępu,
- analizowanie oraz krytyczne ocenianie informacji i jej źródła,
- zintegrowane wyselekcjonowanie informacji z posiadaną wiedzą i systemem wartości,
- selektywne wykorzystanie informacji w sposób sprzyjający realizacji określonego celu,
- określenie i zrozumienie społecznego, ekonomicznego, prawnego aspektu dostępu do informacji i korzystania z niej .
Kompetencje informatyczne nastolatka
Na podstawie badań przeprowadzonych przez Batrowskiego, Jasiewiecz i innych, 91% nastolatków codziennie korzysta z Internetu, średnio poświęcając na „surfowanie” 2,5 godziny na dobę. Aż 98% nastolatków zadeklarowało, że korzysta z sieci do wyszukiwania informacji oraz zdobywania nowej wiedzy. 72% młodzieży potwierdza, że nauka bez dostępu do sieci byłaby o wiele trudniejsza, a 65% przyznaje, że byłaby też o wiele nudniejsza. Co więcej, 6 na 10 nastolatków deklaruje, że sieć jest dla nich głównym źródłem informacji potrzebnych do szkoły[6]
Zgodnie z Raportem: rodzice i dzieci wobec zagrożeń dzieci w Internecie zaledwie 38% dzieci deklaruje, że sprawdza i porównuje informacje na kilku różnych stronach 11. N.
Bednarska, opisując badania przeprowadzone przez tygodnik „Spiegel”, wskazuje, że młodzi użytkownicy Internetu mają duże problemy z szukaniem informacji, ponieważ ich wyszukiwania są chaotyczne. Młodzi ludzie często przechodzą z jednej strony do drugiej, nie wczytują się w odnalezione treści 6. Należy pamiętać o tym, że młodzież w zależności od wieku w różny sposób wyszukuje informacje naukowe w Internecie. Z tabeli 1 wynika, że nastolatki powinny mieć inne kompetencje informacyjne w zależności od swojego wieku. Sposób wyszukiwania informacji, podejście krytyczne do wyszukiwanych informacji czy samo źródło informacji będzie się znacznie różniło w zależności od grupy wiekowej.
Z wiekiem od młodzieży oczekuje się wykorzystywania informacji o charakterze naukowym. Uczniowie mają za zadanie umieć dokonywać wyboru źródeł informacji, jak również krytycznie podchodzić do treści umieszczanych w Internecie, zdając sobie sprawę, że nie wszystkie treści mają charakter naukowy i nie są pisane przez ekspertów.
Tabela 1. Kompetencje informacyjne nastolatków
|
ZAGADNIENIA |
4-5 LAT (WYCHOWANIE PRZEDSZKOLNE) |
6-8 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 1-3) |
9-11 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 4-6) |
|
ŹRÓDŁA INFORMACJI |
• Wie, że informacja występuje w różnych formach; np. rozumie, jakie są podstawowe różnice pomiędzy obrazem, tekstem czy filmem. • Wie, że istnieją różne źródła informacji, tzn. że informacje można czerpać z TV, internetu, radia, książek, gazet, od innych ludzi. • Wie, z jakich źródeł skorzystać, by uzyskać potrzebne informacje, np. ze słownika obrazkowego, pomocy rodzica/nauczyciela. |
• Wie, jakie są najważniejsze źródła informacji dostosowane do jego wieku i poziomu edukacji i umie z nich skorzystać; np. korzysta z drukowanych i elektronicznych encyklopedii i słowników dla dzieci. • Umie skorzystać z biblioteki szkolnej, kierując się wskazówkami nauczycielabibliotekarza; np. wybiera lektury, korzystając z rad nauczyciela- bibliotekarza. • Wie, że forma informacji różni się w zależności od źródła, np. opowieść babci i tekst w książce przekazują tę samą treść w różny sposób. |
• Wie, że istnieją źródła informacji zróżnicowane pod względem jakości, co ma zasadnicze znaczenie dla wyników pracy, np. dostrzega różnicę między korzystaniem z popularnych portali internetowych oraz ze źródeł encyklopedycznych. • Umie dokonać wyboru źródeł informacji, kierując się przede wszystkim kryterium jakości; np. umie skorzystać z wiarygodnych źródeł takich jak encyklopedie, słowniki drukowane lub elektroniczne. • Umie skorzystać z zasobów biblioteki szkolnej lub publicznej, samodzielnie wybierając lektury oraz dobierając odpowiednie źródła informacji do konkretnych zadań. |
6 Raport: Rodzice i dzieci wobec zagrożeń dzieci w Internecie, Raport badania przygotowany przez TNS Polska S.A., Warszawa
2016, https://fundacja.orange.pl/files/user_files/user_upload/badania/Rodzice_i_dzieci_wobec_zagrozen_dzieci_w_Internecie_23.09_A Kv.pdf [dostęp: 28.09.2019].
|
ZAGADNIENIA |
4-5 LAT (WYCHOWANIE PRZEDSZKOLNE) |
6-8 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 1-3) |
9-11 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 4-6) |
|
WYSZUKIWANIE INFORMACJI |
• Umie wyszukiwać potrzebne informacje w źródłach informacji dostosowanych do jej/jego wieku, np. wyszukuje informacje na temat ulubionego zwierzęcia w słowniku obrazkowym lub rozmawiając z rodzicem/nauczycielem. • Wie, w jaki sposób sformułować pytanie i poprosić dorosłego o pomoc w dotarciu do informacji, np. prosi rodzica o znalezienie zdjęć ulubionego zwierzęcia. |
• Umie wyszukać potrzebne informacje w słownikach i encyklopediach drukowanych, używając haseł osobowych i przedmiotowych, np. znaleźć w encyklopedii dla dzieci informacje na temat słoneczników. • Wie, że ,,język komputera” różni się od języka naturalnego, np. inaczej należy zapytać o coś babcię, a inaczej wpisać hasło w wyszukiwarkę. • Wie, jakich terminów użyć podczas wyszukiwania w elektronicznych źródłach informacji, np. że należy wpisać ,,słoneczniki uprawa”, a nie: ,,jak uprawiać słoneczniki?”. • Wie, że działania na zbiorach mogą być przydatne przy wyszukiwaniu informacji, np. poznaje możliwości prostych zastosowań operatorów logicznych (kot AND pies itp.). • Wie, że komputer zawsze ,,robi” dokładnie to, co mu się ,,każe”, dlatego trzeba się |
• Wie, że wynik wyszukiwania zależy od tego, jak będzie sformułowane zapytanie informacyjno- -wyszukiwawcze. • Wie, że są różne strategie wyszukiwania informacji, np. podczas korzystania z biblioteki szkolnej bądź z wyszukiwarki internetowej. • Umie skorzystać z fraz i operatorów logicznych, wyszukując w elektronicznych źródłach informacji. |
|
ZAGADNIENIA |
4-5 LAT (WYCHOWANIE PRZEDSZKOLNE) |
6-8 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 1-3) |
9-11 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 4-6) |
|
PODEJŚCIE KRYTYCZNE DO INFORMACJI |
• Rozumie, że nie każda informacja jest prawdziwa, np. zdaje sobie sprawę, że istnieją informacje błędne i fałszywe. • Umie zadać pytanie dotyczące wiarygodności informacji; np. zadaje pytania „mamo, czy to prawda, że...”. |
• Wie, że informacje mogą być nieprawdziwe, niepełne, niedokładne. • Umie ocenić prawdziwość informacji, korzystając ze swojej wiedzy i doświadczenia, np. zdaje sobie sprawę, że zabawki nie będą latać i ruszać się tak, jak przedstawia się to w reklamach. • Wie, że nadawcy informacji mogą chcieć wywierać na nią/niego wpływ i skłaniać do określonych zachowań, np. wie, że zabawki w reklamach wyglądają lepiej niż w rzeczywistości, co ma na celu zachęcić do ich zakupu. |
• Wie, że przekazywane informacje różnią się w zależności od intencji nadawcy; np. porównuje, jak przekazywana jest ta sama informacja w różnych mediach. • Wie, jakie są podstawowe kryteria oceny źródeł informacji; np. wie, czym jest wiarygodność, łatwość i efektywność korzystania oraz szybkość dostępu w odniesieniu do źródeł informacji. • Wie, że informacje niskiej jakości mogą prowadzić do błędnych wniosków, np. streszczenie z internetu nie jest równoznaczne z oryginalnym tekstem lektury. • Wie, że należy weryfi kować informacje poprzez porównywanie ich w różnych źródłach, np. w encyklopediach drukowanych i w źródłach internetowych. |
|
ZAGADNIENIA |
4-5 LAT (WYCHOWANIE PRZEDSZKOLNE) |
6-8 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 1-3) |
9-11 LAT (SZKOŁA PODSTAWOWA, KLASY 4-6) |
|
WYKORZYSTANIE INFORMACJI |
• Umie przekazać pozyskane informacje własnymi słowami, np. opowiedzieć, jak wygląda ulubione zwierzę. |
• Wie, że należy rozmawiać na temat sposobów korzystania z informacji, np. różnych sposobów porządkowania i zapisywania znalezionych informacji. • Wie, że zasoby informacyjne trzeba porządkować w celu łatwego ich wykorzystania i odnalezienia. • Umie spisywać wyniki swojej pracy; np. tworzy dokumenty w edytorze tekstów. • Umie zastosować proste schematy organizacji informacji, np. tworzy katalogi i foldery, opisuje je w zrozumiały dla siebie sposób. • Rozumie, że umiejętność wyszukiwania informacji jest ważna w życiu, ponieważ na ich podstawie będzie podejmowała/podejmował różne decyzje. |
• Wie, że prezentując wyniki swojej pracy, powinien brać pod uwagę potrzeby odbiorców, np. inaczej przedstawiać wiadomości młodszemu rodzeństwu, a inaczej nauczycielowi. • Umie wykorzystywać TIK podczas tworzenia, ulepszania i zapisywania wyników pracy; np. umie skorzystać z poczty e-mail, by przesłać wyniki pracy kolegom. • Umie wykorzystywać TIK do przedstawienia wyników pracy, np. tworzy różne formy prezentacji informacji (tekst, tabele, ilustracje). |
Źródło: Katalog kompetencji medialnych, 2014,
http://edukacjamedialna.edu.pl/media/chunks/attachment/Katalog_kompetencji_me dialnych_2014.pdf [dostęp: 28.09.2019].
Roman Lorens
Specjalista prawa oświatowego,
trener, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, wieloletni wykładowca.
[1] Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 czerwca2006 w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006H0962 [dostęp: 28.09.2019].
[2] Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/TXT/?uri=CELEX:32008H0506(01) [dostęp:
[3] .09.2019].
[4] Ramowy katalog kompetencji cyfrowych, https://cppc.gov.pl/images/uploads/zal.-13Ramowy_katalog_kompetencji_cyfrowych.pdf [dostęp: 28.09.2019].
[5] Tamże, s.8-9
[6] D. Batorski, J. Jasiewicz i in., Nowe media w polskiej szkole, http://katalog.edukacjamedialna.edu.pl/bazawiedzy/raport_nowemedia/ [dostęp: 28.09.2019].